امروزه گل محمدی در بسیاری از نقاط جهان کشت می گردد. مهمترین مرکز کشت، پرورش و بهره برداری از این گل در جهان ناحیه بالکان واقع در کشور بلغارستان در قاره اروپا می باشد که حدود ۸۰ درصد تولید این گل و صنعت فرآوری آن را در اختیار دارد. نقش شاخص کشور بلغارستان در تولید و فرآوری این گل در عنوان بعدی به تفضیل شرح داده خواهد شد. در این بخش به بررسی اجمالی تاریخچه و وضعیت فعلی این گل در سایر کشورها می پردازیم.
ترکیه:
ترکیه گذرگاه گل محمدی ایران به بلغارستان است. اما رازی خارقالعاده در گسترش این گل در کشور ترکیه نهفته است. طی سالهای ۱۷۰۰-۱۵۰۰ میلادی ترک ها و عرب ها صنعت گل محمدی را در سرزمین های تحت سیطره خود گسترش دادند و آن را از طریق آسیای صغیر به اروپا و بلغارستان رساندند اما از این زمان به بعد برای مدت ۲۰۰ سال در مورد این گل در ترکیه نشانی وجود ندارد. در سال ۱۸۹۴ یک مهاجر بلغاری این گل را برای بار دوم از شهر کازانلیک (Kazanlik) بلغارستان به ترکیه آورد. اکنون بوردور (Burdur) و اسپارتا (Isparta) در ترکیه از مهمترین مراکز پرورش و تولید گل و محصولات آن در ترکیه می باشند و این کشور پس از بلغارستان مقام دوم را در جهان در این صنعت دارا می باشد.
هندوستان:
در هندوستان مرکز کشت گل محمدی ایالت اوتارپرادش(Uttar Pradesh) است و این مکان مرکز تولید عطر هندوستان نیز می باشد. مهمترین واریته مورد استفاده برای تحصیل اسانس در این ایالت Bussorah یا Barwana نام دارد.
سوریه:
از شهر دمشق در سوریه پس از ایران به عنوان قدیمیترین محل پرورش گل محمدی در جهان یاد شده است و نام علمی این گل با توجه به رویش آن در دمشق انتخاب شده است. امروزه نیز مقادریر کمی از این گل در اطراف این شهر کشت می گردد.
فلسطین:
گل محمدی در قرون وسطی (قرن ۵ تا ۱۵ میلادی) به فلسطین وارد شد و انقلابی در باغداری این منطقه ایجاد کرد. در این دوره اریحا (Jericho) و اورشلیم (Jerusalem) مراکز عمده کشت آن بودهاند و گلهای زیبایی در منطقه اریحا میروییده است اما در سال ۱۸۰۰ میلادی این گل در فلسطین دچار آفات نباتی شد و به تدریج به فراموشی سپرده شد. اخیرا این گل برای تولید و صادرات اسانس مورد توجه مجدد دولت اشغالگر اسرائیل قرار گرفته است.
انگلستان:
در انگلستان دانشمندی به نام دکتر پیتر وایلد (Dr. Peter Wilde) از سال ۱۹۸۶ میلادی طرحی را با هدف تولید اسانس از گل محمدی آغاز کرد. در قالب این طرح دولت انگلستان در سال ۱۹۸۷ میلادی اعتباری معادل ۲۲۰۰۰ پوند را در اختیار وی قرار داد و او تعداد ۷۰۰۰۰ اصله نهال گل محمدی را که به دقت انتخاب شده بودند در اطراف منزل خود در Thirsk که محلی در یورکشایر شمالی (North Yorkshire) در انگلستان است کشت داد. با توجه به اینکه دکتر وایلد از روشهای سنتی اسانسگیری ناراضی بود، همزمان با کشت گل دستگاههای لازم برای استحصال اسانس به روش استخراج با سیال فوق بحرانی با استفاده از حلال HFC 134a که گازی با نام آیوپاک (۱,۱,۱,۲-Tetrafluoroethane) از خانواده فلوروکربنها است را در مقیاس کوچک طراحی نموده و ساخت. در سال ۱۹۸۸ وزارت صنعت و بازرگانی انگلستان بابت این کار به وی جایزهای معادل ۳۷۵۰۰ پوند اعطا نمود و علاوه بر این مبلغی معادل ۶۵۰۰ پوند را به عنوان کمک به راهاندازی این صنعت برای طراحی بستهبندی محصولاتش در اختیار وی گذاشت. این طرح تحقیقاتی در سال ۱۹۹۳ از طرف اتحادیه اروپا به عنوان پروژه Class A برگزیده شد و جایزهای معادل ۲۷۵۰۰۰ دلار دریافت نمود. در سال ۱۹۸۹ دکتر وایلد ۲۵۰ سال پس از ورود گل به انگلستان و تنها ۳ سال پس از شروع طرح اولین محصول اسانس خود را که اولین اسانس گل محمدی تولیدی انگلستان بود را برای فروش عرضه نمود و آن را در فروشگاههای معتبر انگلستان، آمریکا و اروپا به فروش رسانید. ملکه الیزابت، ملکه مادر و دیانا پرنس والز (Wales) از مشتریان دائم وی بودند و بارها او را به حضور پذیرفتند. نتیجه این طرح ایجاد یک صنعت نوین و معرفی محصولی جدید برای کشاورزان بود و منبع درآمد جدیدی برای آنها به شمار میرفت و علاوه بر آن صنعت توریسم و صادرات انگلستان را توسعه داد.
فرانسه:
در سال ۱۲۷۰ میلادی این گل از شرق به فرانسه وارد شد. امروزه گونه دیگری از رز به نام گل صدپر (با نام علمی Rosa centifolia L.) در این کشور کشت میشود. صنایع عطرسازی و آرایشی- بهداشتی فرانسه از بزرگترین مصرف کنندگان اسانس گل محمدی در جهان است و اسانس این گل را در حجم بالا از بلغارستان، ترکیه، هندوستان و سایر تولید کنندگان این اسانس تامین نموده و برای تولید طیف وسیعی از عطرها و خوشبوکننده ها مصرف می کند.
گل محمدی در بلغارستان
بلغارستان (Bulgaria) کشوری واقع در منطقه بالکان (جنوب شرق قاره اروپا) است. همسایگان این کشور رومانی، صربستان، جمهوری مقدونیه، یونان و ترکیه میباشند. مساحت این کشور ۱۱۰۹۱۰ کیلومتر مربع (یک پانزدهم مساحت ایران) و جمعیت آن حدود ۸ میلیون نفر (یک نهم جمعیت ایران) است. از این جمعیت حدود ۸۳ درصد مسیحی، ۱۲ درصد مسلمان و بقیه از سایر ادیان می باشند. این کشور فقیرترین کشور عضو اتحادیه اروپا است و مهمترین منابع درآمد آن صنعت و کشاورزی میباشد. پایتخت این کشور شهر سوفیه (Sofia) و حکومت آن جمهوری (Republic of Bulgaria) است.
گزارشات متعددی درباره ورود گل محمدی به بلغارستان وجود دارد. همه این گزارشات ایران را به عنوان مبداء و خاستگاه و موطن اصلی این گل و مسیر انتقال آن به بلغارستان را از طریق ترکیه و سوریه می دانند. در قرن ۱۵ میلادی افزایش تقاضا برای گلاب سبب شد که کشت گل به آسیای صغیر و پایتخت امپراتوری بزرگ عثمانی که ولایتی به نام Edirne در بلغارستان امروزی بود گسترش یابد. در اواخر قرن ۱۷ میلادی یک بازرگان ترک گل محمدی را در استان روملیای شرقی (Eastern Roumelia) که اکنون بخشی از بلغارستان است برای اولین بار کشت نمود و بزرگترین کشتزارهای این گل در جهان را بنیان نهاد. گزارشات دیگری نیزحاکی از ورود گل محمدی به بلغارستان در نیمه اول قرن ۱۷ میلادی است و عنوان می کند که این گل ابتدا در اطراف شهر کازانلاک یا کازانلیک (Kazanlak or Kazanlik) کشت داده شده است و سپس به تدریج نواحی بین کوه های بالکان (Balkan Mountain) و کوههای سردنا گورا (Sredna Gora) در بلغارستان مرکزی توسعه یافته است. این منطقه اکنون به دره رزها (Valley of Roses) مشهور است و مهمترین مرکز کشت و پرورش و بهرهبرداری از این گل در جهان می باشد و حدود ۸۰ درصد بازار جهانی محصولات این گل در اختیار این منطقه و کشور بلغارستان است. این گل در کنار گونه دیگری از رز به نام رز سفید (Rosa alba L.) که از گل محمدی به سرما مقاومتر است اما اسانس کمتر و نامرغوبتری دارد کشت داده می شود.
دره رزها در بلغارستان دارای زمستانی ملایم، بهاری مرطوب و بارانی، تابستانی گرم و خشک و پاییزی آفتابی است. در زمان محصول دهی گل که ماه های می و ژوئن (May & June) میلادی است، روز با تابش آفتاب بر گل های شبنم زده در هوای سرد شب پیشین آغاز می گردد و طی مدت کوتاهی روز گرم آفتابی فراگیر می شود و سپس ناگهان در ابتدای بعد از ظهر ابرهای سنگین باران های شدید اما کوتاه و زایایی را سبب می شوند. چنین آب و هوایی طول دوره محصول و بازده اسانس گل را افزایش می دهد. خاک رسی- شنی منطقه به آسانی قابل کشت است و آب باران را در سطح نگه نمی دارد ولی مدت مدیدی آن را در عمق خاک برای استفاده گیاه حفظ میکند. روش کشت گیاه که در زبان محلی کسمه (Kesme) نامیده می شود و ظاهرا نوعی قلمه زنی و تکثیر غیرجنسی است سبب حفظ کیفیت گیاه طی چندین قرن شده است. دستگاه های تقطیری که در ابتدا از کشورهای اسلامی و عربی آورده شده بود بهبود یافته و دستگاههای جدیدی نیز ابداء شده است. از قبل از ورود گل به بلغارستان، نوعی نوشابه الکلی به نام راکیا (Rakiya) که از تقطیر مجدد حاصل تخمیر انگور و آلو بدست می آید در آنجا مرسوم بود. این نوشابه دارای درصد بالایی اتانل می باشد و دلیل بالا بودن اتانل آن نیز تقطیر مجدد آن و تغلیظ اتانل در آن طی تقطیر مجدد است. الهام از تکنیک تقطیر مجدد که در مورد تهیه راکیا مرسوم بود و استفاده از آن در مورد گل محمدی سبب بهبود کیفیت گلاب حاصل و تولید محصول دیگر گل که اسانس آن است و ارزشی بسیار افزونتر از گلاب دارد در مقیاس تجاری شد. همزمان با ابداء روش تقطیر مجدد و تولید اسانس گل محمدی در مقیاس انبوه، صنایع عطرسازی و آرایشی- بهداشتی در آلمان، فرانسه، انگلستان و دیگر کشورهای اروپایی رونق گرفت و ارتباط ریلی و آبی (در رود دانوب) بین بلغارستان و اروپا برای رفت و آمد تجار و صدور محصولات در نیمه دوم قرن ۱۹ میلادی نیز توسعه یافت. با این وصف گسترش صنایع عطرسازی و آرایشی- بهداشتی اروپا مدیون دستیابی آسان به اسانس گل محمدی در مقیاس تجاری است.
سابقه پرورش گل محمدی و تولید محصولات آن در بلغارستان که مجموعا حدود ۳۴۵ سال است را میتوان به ۴ دوره تقسیم نمود. طول مدت این دوره ها با هم فرق دارد و هر دوره با متغییرهایی نظیر نوع ابزار فرآوری و استحصال محصول از گل، روش استحصال محصول یا نوع محصول استحصال شده و کیفیت محصول و روشها و مقررات حاکم بر کنترل کیفیت آن از سایر دوره ها متمایز می گردد.
- دوره اول: این دوره از شروع کشت و فرآوری گل محمدی در دره گلها در سال ۱۶۶۴ میلادی آغاز شده و در سال ۱۹۰۲ با ابداء اولین سیستم تقطیر با بخار به پایان میرسد. این دوره حدود ۲۴۰ سال به طول انجامید و طی آن کشت گل به صورت سنتی انجام شد و برای فرآوری محصول آن که عمدتا گلاب بود از دستگاه های سنتی گلابگیری که از ایران و شمال آفریقا آورده شده بود و در آنها از حرارت مستقیم آتش برای تقطیر استفاده می شد و در محل به گییولپان (Gyulpan) و دستگاه آلمبیک (Alembic Apparatus) معروف بود، استفاده شد.
- دوره دوم: این دوره از سال ۱۹۰۲ میلادی و با ابداع اولین سیستم تقطیر با بخار آب آغاز شد و در سال ۱۹۱۸ به پایان رسید. در این دوره اولین کارخانه های صنعتی تولید گلاب و اسانس ساخته شدند و محصول دیگر رز که به کانکریت معروف است نیز با استفاده از فناوری و دستگاه هایی که از فرانسه آورده شده بود در مقیاس کم تولید شد. اولین کارخانه از این دست در سال ۱۹۰۴ میلادی توسط فردی فرانسوی به نام Charles Garnier در محلی به نام Kara Sarli واقع در دره رزها تاسیس شد. اولین جشنواره رزها (Festival of Roses, Rose Festival) که مراسمی نمادین و مخصوص موسم برداشت گل محمدی است نیز در این دوره در سال ۱۹۰۳ به صورت محلی در شهر کازانلیک برگزار شد. اکنون این جشنواره از سال ۱۹۶۷ جنبه ملی یافته است و هرسال و در اولین یکشنبه ماه زوئن در این شهر برگزار می گردد.
- دوره سوم: این دوره از سال ۱۹۱۸ میلادی شروع و در سال ۱۹۴۵ به پایان رسید. در این دوره دولت بلغارستان برای توسعه این صنعت وارد عمل شد و با تشکیل دادن اتحادیه های صنفی، کمک مالی از طریق بانک کشاورزی بلغارستان، انجام پروژه های تحقیقاتی برای ارتقاء این صنعت و کنترل کیفی محصولات آن کمک شایانی به پیشبرد آن نمود.
- دوره چهارم: این دوره از سال ۱۹۴۵ میلادی آغاز شد و تا به امروز ادامه دارد. در ۲۲ می سال ۱۹۴۵ دولت قانونی را گذراند و به موجب آن بانک کشاورزی بلغارستان را متولی خرید و فرآوری گل اعلام کرد و این صنعت بطور کامل تحت کنترل دولت درآمد. تمامی واحدهای تولیدی خصوصی تعطیل شدند و به جای آنها شرکت ایالتی بولگارسکا رزا (State Company Bulgarska Rosa) تاسیس شد و این صنعت ملی اعلام شد. در سال ۱۹۵۰ اولین استاندارد ایالتی برای اسانس رز تدوین شد. تمامی واحدهای کم ظرفیت تعطیل شدند و واحدهای بزرگ فرآوری با دستگاههایی با ظرفیت ۵۰۰۰ لیتر تاسیس شدند.
اولین موسسه تحقیقاتی مخصوص رزها و اسانس های گیاهی در سال ۱۹۰۷ در بلغارستان تاسیس شد. این موسسه طی افزون بر ۱۰۰ سال فعالیت خود در نام، وابستگی به سازمانهای دولتی، شرح وظایف و غیره دستخوش تغییرات بسیاری بوده است و اکنون تحت عنوان موسسه تحقیقاتی رزها و گیاهان معطر و دارویی (Research Institute for Roses, Aromatic, and Medicinal Plants) فعالیت می کند و معتبرترین مرجع ذیصلاح در تعیین کیفیت محصولات رز در جهان است.
