مقدمه
گل محمدی با نام علمی Rosa damascena Miller درختچه های برگریز از خانواده رزها (Rosaceae) می باشد. نام های دیگر این گل در فارسی گل سرخ و گل ورد و در لاتین Damask، Damask rose، Kazanlak rose، Kazanlik rose، Bulgarian rose و Rose of castile می باشد. این گل از هیبرید شدن دو گونه دیگر از رز به نام های علمی Rosa gallica L. و Rosa moschata Herrm. به وجود آمده است. نام علمی و لاتین این گیاه از شهر دمشق (Damascus) در سوریه گرفته شده و این نام از زمان جنگ های صلیبی در مورد این گل به کار رفته است. این گیاه بومی ایران است و حوالی سال های ۱۲۷۶-۱۲۵۴ میلادی از ایران به دمشق و سپس از آنجا به اروپا برده شده است. رز اصفهان (Ispahan Rose) یکی از قدیمیترین و خوشبوترین واریته های گل محمدی و معروف به زیور ملکه (Pompon des Princes) است که گلدهی آن زود آغاز شده و دیرپا می باشد. این گل به رنگ صورتی روشن است و طی جنگهای صلیبی قرن ۱۳ میلادی از ایران (اصفهان) به اروپا برده شده است.
حدود ۷۰۰۰ گونه و واریته رز در جهان وجود دارد ولی تنها بعضی از آنها واجد اسانس میباشند و گل محمدی برترین آنهاست. اهمیت گل محمدی در عطر آن است و این گل برای استحصال اسانس آن که اصطلاحا Rose Oil نامیده می شود در سطح وسیع کشت می گردد. اهمیت این اسانس در صنعت عطرسازی تا بدان حد است که در این صنعت برای بوی آن نت خاصی به نام نت رز دمشقی Damascus Rose Note تعریف شده است و القابی چون سلطان گلها (King of Flowers) و ملکه گلها(Queen of Flowers) برای گل آن و سلطان اسانسها (King of Essential Oils) و ملکه اسانسها (Queen of Essential Oils) برای اسانس آن و سلطان عطرها (King of Fragrances) و ملکه عطرها(Queen of Fragrances) برای عطر و بوی خوش آن برای این گل و محصولات آن ذکر شده است. بسیاری از فعالان در عرصه صنایع عطرسازی اسانس گل محمدی را مهمترین ماده اولیه این صنایع می دانند. در مناسبترین شرایط از تقطیر حدود ۳ تن گل محمدی تنها یک کیلوگرم اسانس به دست می آید و به همین دلیل این اسانس از گرانبهاترین اسانس هاست. بخش اعظم اسانس گل محمدی تولید شده در دنیا به دلیل داشتن عطر و بوی بسیار خوش و قیمت بسیار بالا در صنعت عطرسازی برای تهیه عطرهای گرانقیمت مصرف می شود.
در اسانس گل محمدی حدود ۳۰۰ ماده شیمیایی مختلف شناسایی شده است. با وجود اینکه برخی از این مواد در مقادیر بسیار ناچیز در آن وجود دارند حذف آنها کیفیت اسانس حاصل را به شدت کاهش می دهد. لذا اسانس های صناعی این گل که به تقلید از آن تهیه شده اند به دلیل عدم وجود این اجزاء ناچیز از کیفیت و قیمتی به مراتب پایینتر از اسانس طبیعی این گل برخوردارند. در همین راستا تلاش برای تهیه اسانس تقلبی این گل از طریق آمیختن آن با سایر مواد شیمیایی یا اسانس های طبیعی کم ارزش (Adulteration) در اکثر موارد ناکام مانده است.
گل محمدی و فرآورده های آن علاوه بر ایران مدت های مدیدی در یونان باستان، روم و کشورهای عربی در لوازم آرایشی، داروها و عطرها مورد استفاده بوده است. اسانس و گلاب حاصل از این گل در رفع مواردی نظیر افسردگی، بیخوابی فشار روحی (Stress)، خشکی، پیری و حساسیت پوست، التیام زخمهای پوستی و رگ به رگ شدن و عفونتهای ویروسی و باکتریایی موثر است.
گل محمدی در ردیف های دراز کاشته می شود. برای کاشت گل از قلمه حاصل از استفاده می شود. قلمه ها در فصل پاییز کاشته شده و طی دو سال تا ارتفاع دو متر رشد کرده و محصول دهی آنها آغاز می شود و تا سال پنجم به اوج می رسد. برای مرزبندی مزارع و محافظت آنها از سرما از گونه دیگری از گل رز به نام رز سفید (Rosa alba L.) که به سرما مقاوم است، استفاده می شود. گیاه در اسفندماه و قبل از بیدار شدن هرس می شود و در بهار و پاییز علف های هرز اطراف آن پاک می شود. با مراقبت صحیح هر پایه تا ۳۰ سال گلدهی مناسب خواهد داشت. گل محمدی در بهار شکفته می شود. در اواسط این فصل مزارع گل به دریاهای صورتی زیبایی تبدیل می شوند. گلچین ها باید در مدت کوتاهی آنها را جمع آوری کنند لذا هر صبح قبل از سپیده دم وارد مزارع شده و گل ها را به صورت دستچین و بدون کمک هر نوع دستگاه و ادواتی جمع آوری می کنند. آنها تا قبل از خشک شدن شبنم بر گلبرگ ها فرصت دارند و معمولا گل های جمع شده پس از ساعت ۹ صبح اسانس کمتر و نامرغوبتری دارند. طول دوره گلدهی در هر سال وابسته به شرایط اقلیمی است و در بهار خنک و ابری حدود یک ماه و در بهار گرم و آفتابی حدود ۲۰-۱۶ روز است.
در کارگاه های سنتی گلابگیری گل ها در دیگ هایی از جنس مس یا استیل ریخته شده و با آب مخلوط شده و سپس تقطیر می شوند. حاصل تقطیر با آب سرد شده و به دو لایه اسانس یا عطر در سطح و گلاب در زیر جدا می شود. امروزه کارخانه های بزرگ اسانس گیری و گلابگیری در نقاط مختلف جهان از جمله ایران برای استحصال اسانس و گلاب از این گل وجود دارد.
اولین گزارش از صادرات اسانس گل محمدی مربوط به امپراتوری عثمانی و در سال ۱۸۶۰ میلادی است. در این زمان بلغارستان جزئی از این امپراتوری بوده است و مقدار ۱۱۱۰ کیلوگرم اسانس از این امپراتوری به کشورهای فرانسه و انگلستان صادر شده است.
خاستگاه و توزیع جغرافیایی گل محمدی
خاستگاه و موطن اصلی گل محمدی کوه های جنوب غرب ایران است. این گیاه به صورت وحشی در این منطقه می روییده است و به تدریج توسط ساکنان منطقه بومی شده و ادوات لازم برای استحصال گلاب آن ابداع و ساخته شده است. بنا به نقلی در عصر ملک شاه سلجوقی این گیاه توسط نماینده یکی از اتابکان روم شرقی از منطقه قمصر کاشان به نواحی اطراف دمشق در سوریه برده شده است. گل محمدی و دستگاه های گلابگیری مربوط به آن در قرن دهم میلادی به وسیله مسلمانان (طی فتوحات اسلامی) به اسپانیا برده شد. در آن زمان این صنعت در تونس و مراکش (موروکو، مغرب) گسترش زیادی یافت تا حدی که در مقطعی گلاب به عنوان پول رایج این مناطق مورد استفاده قرار گرفت. در قرن ۱۵ میلادی افزایش تقاضا برای گلاب سبب شد که کشت گل به آسیای صغیر و پایتخت امپراتوری بزرگ عثمانی که ولایتی به نام Edirne بود و در بلغارستان امروزی قرار دارد گسترش یابد. گزارشات حاکی از ورود گل محمدی به بلغارستان در نیمه اول قرن ۱۷ میلادی است و عنوان می کند که این گل ابتدا در اطراف شهر کازانلاک (Kazanlak) در بلغارستان کشت شده است و سپس به تدریج نواحی بین کوه های بالکان (Balkan Mountain) و کوههای سردنا گورا (Sredna Gora) در بلغارستان مرکزی توسعه یافته است. این منطقه اکنون به دره رزها (Valley of Roses) مشهور است و مهمترین مرکز کشت و پرورش و بهره برداری از این گل در جهان می باشد و حدود ۸۰ درصد بازار جهانی محصولات این گل در اختیار این منطقه و کشور بلغارستان است. امروزه علاوه بر بلغارستان و ایران این گل در بسیاری از نقاط جهان از جمله ترکیه، هندوستان، سوریه، فلسطین، انگلستان، فرانسه و حتی چین کشت و بهره برداری میگردد و کشت و بهره برداری از آن به صورت روزافزونی در این کشورها و سایر نقاط جهان در حال گسترش است.
